Старажытнае грамадства на тэрыторыіі Беларусі

Старажытнае грамадства на тэрыторыіі Беларусі

Міністерства адукацыіі рэспублікі Беларусь

установа адукацыіі

“Брэсцкі дзяржаўны тэхнічны ўніверсітэт”

Кафедра сацыяльных палітычных і гістарычных навук

Рэферат на тэму

Старажытнае грамадства на тэрыторыіі Беларусі

Выканаў:

студэнт групы АТП-4

Сахарук А.А.

Брэст 2004

Уводзіны

Чалавек вылучыўся з жывельнага свету звыш двух мільенаў гадоў таму назад. Гэта адбылося ў Афрыцы, мог існаваць і азіяцкі цэнтр паходжаннястаражытнейшых людзей — архантрапаў. Мільен гадоў назд людзі праніклі ў Міжземнамор’е, на Каўказ і поўдзень Украіны.

Людзі навучыліся вырабляць прылады працы і тым самым штучна павялічваць свае сілы і здольнасці. Адначасова з равіццем вытворчасці, авалоданнем новымі тэхналогіямі змяняўся фізічны тып чалавека. Паміж людзьмі складваліся вытворчыя, сацыяльныя адносіны, якія дапўнялі сваяцкія. Чалавек ператвараўся ў сацыяльную істоту, прадстаўніка родавага вытворчага калектыву.

У развіцці першабытнага грамадства вылучаюцца этапы першабытнага чалавечага статка, або праабшчыны, потым ранняродавай, позняродавай і познепершабытнай суседскай абшчыны. За час існавання абшчыны чалавецтва перайшло ад мацярынска-родавых адносін да патрыярхату.

Агульнагістарычная перядызацыя ў аснаўным адпавядае археалагічнай. Па ступені сацыяльна-эканамічнага развіцця, з улікам матэрыялу, які служыў для вырабу прылад працы, вызначаюцца каменны, бронзавы, жалезны вякі. Каменны век адпавядае першым двум этапам развіцця ад праабшчыны (у раннім, сярэднім палеаліце) і да ранняга роду — развітога родавага грамадства (у неаліце). Бронзавы век — час позняродавай, патрыярхальнай абшчыны. У жалезным веку яна ператварылася ў суседскую, а рода-племянны лад, дасягнуўшы сталасці, пачаў разлагацца.

Ствараліся ўмовы для назапашвання багаццяў у руках асобных калектываў унутры родавай абшчыны, што вяло да яе разлажэння. Багацці пачалі нераўнамерна размяркоўвацца сярод асобных патрыярхальных сем’яў. Паміж багатымі і беднымі сем’ямі пачалі складвацца адносіны панавання і прыгнечання.

У перыяд раннякласавага грамадства, калі на змену ранейшым дзікунству і варварству надышла цывілізацыя, узніклі дзяржаўнасць, гарады, пісьменнасць. Агульная лінія равіцця грамадства набывала ў кожным рэгіене свае канкрэтныя ўласцівасці, непаўторныя рысы.

Гісторыя чалавека заўседы спалучалася з равіццем прыроды ў неразрыўнае цэлае. Чалавек быў арганічна ўключаны ў склад існуючай экалагічнай сістэмы, і яна, калі змянялася, дык разам з ім. Дзейнасць чалавека — як выкарастанне таго, што давала прырода, так і вытворчасць сродкаў існавання — усе больш істотна ўплывала на наваколле асяроддзе і пераўтварала яго. Гэта ў сваю чаргу адбывалася на самім чалавеку, ускладняла яго ўзаемаадносіны з прыродай. У каменным веку да крызісу справа яшчэ не даходзіла, але ўздзеянне, ціск чалавека на прыроду няўхільна павялічваліся.

старажытны грамадство беларусь

Каменны век. Пераход ад праабшчыны да роду

Палеаліт

Першае пранікненне чалавека на тэрыторыю Беларусі адбылося 100-35 тысяч гадоў таму назад, што пацвярджаюць асобныя знаходкі — грубаабабітыя прылады працы. Скрабло, вырабленае з крамяневай пласціны, выяўлена каля Свяцілавіч на Бесядзі.Масіўная скрэблападобная прылада знойдзена паблізу Абідавіч на Дняпры (Быхаўскі раен). Сярод матэрыялаў Падлужскай стаянкі сустрэліся востраканечнік, адшчэпы, ядрышчы з крэменю. Падобныя вырабы трапляліся на берагавых схілах каля воз. Нобель у вярхоўях Прыпяці. Яны адносяцца да мусцьерскай эпохі і культуры. Іх выраблялі неандэртальцы, касцявыя рэшткі якіх упершыню знойдзены ў даліне р. Неандэр (Германія), у Крыму і Закаўказіі. Хутчэй за ўсе старажытныя людзі праніклі па далінах “прарэк” з тых месцаў, дзе сустракаецца найбольш слядоў іх жыхарства — з днапроўскага Надпарожжа, басейна Дзясны або Закарпацця.

Вандроўкі мусцьерцаў адбываліся ў сярэдзіне палеаліта, які прыпадаў на ледавіковую эпоху, калі адбывалася некалькі абледзяненняў. У часы максімальнага, дняпроўскага, абледзянення ўся тэрыторыя Беларусі была перакрыта магутным ледавіком таўшчыней каля 2 км. Пад уздзеяннем хвалепадобнага пацяплення ледавік пачаў раставаць 250-110 тысяч гадоў назад. Надышло цеплае муравінскае (мікулінскае) міжледавікоўе, якое расцягнулася на многа тысяч гадоў. Пасля ледавіка засталіся згрувашчанні пяску, гліны, камення — марэны. Узнавіліся рэкі, тундравая, а потым лясная раслінасць, адпаведна мяняўся жывельны свет. Першыя хвалі холада пачалі зноў змяняць усе прыроднагеаграфічнае асяроддзе 90 – 70 тысяч гадоў назад, калі наступіла новая, апошняя ледавікокая эпоха.

Да канца сярэдняга палеаліта зацягнулася ыарміраванне чалавека сучаснага фізічнага тыпу — неаантропа. Разам з тым узнікла раннеродавае грамадства, адбываўся пераход ад праабшчыны да роду, ад групавога брака да парнай сям’і. Чалавек ператварыўся ў сацыяльную істоту, члена родавага і вытворчага калектыву, Гэта шматкратна павялічвала яго магчымасці.

Эпоха позняга (верхняга) палеаліту пачалася 38-35 тысяч гадоў назад. Людзей гэтага часу называюць неаантрапы, ці краманьенцы. Амаль усе прылады працы вырабляліся з пласцін. Сярод прылад былі наканечнікі дроцікаў, нажы, скрабкі, скоблі, праколкі, свярдзелкі, сякеры, цяслы, разцы. З чарапоў, жардзін, касцей і скур будаваліся трывалыя жытлы. Побач з жытламі меліся вогнішчы, гаспадарчыя ямы-лядоўні, згрувашчанні костак — запасы паліва, месцы для апрацоўкі крамяневых прылад, сховішчы для культавых рэчаў.

У познім палеаліце ўзнікла мастацтва. На сценах пячор, дзе жылі краманьенцы, захаваліся малюнкі жывел — аб’ктаў палявання. З іклаў маманта вразаліся статуэткі жанчын, выявы жывел, птушак і рыб, чурынгі з ячэістым арнаментам, бранзалеты.

У понім палеаліце існавала ўжо родавае грамадства. Асноўным прамысловым калектывам была ранняродавая абшчына, якая жыла на адной або некалькіх суседніх стаянках. Здабываць сродкі існавання можна было ў асноўным калектыўнымі намаганнямі. Таму існавала абшчынная і родавая ўласнасць як на паляўнічыя ўчасткі, месцы для збіральнічтва і рыбалоўства, запасы ежы і сыравіны, так і на большасць прамысловых сродкаў. Толькі рэчы індывідуальнага карыстання — побыту, узбраення і некаторыя прылады працы знаходзілія ў асабістай уласнасці. Спажыванне было келектыўным. Першы архаічны падзел працы па полу і ўзросту адбываліся ўнутры абшчыны, якая налічвала дзесяткі чалавек. Некалькі абшчын аб’ядноўваліся ў род.

Род з’яўлялся аб’днаннем людзей аднаго паходжання, якое падлічвалася спачатку па мацярынскай лініі. У мацярынскі род уваходзілі ўсе жанчыны і другія асобы, якія паходзілі ад адной маці — родапачынальніцы. У абшчыну разам з тым прымаліся іншыя асобы з другіх радоў, з якімі наладжваліся шлюбныя сувязі, у складзе абшчыны ўтвараліся парныя, няўстойлівыя яшчэ сем’і. Унутры роду шлюбы не заключаліся — існаваў звычай экзагаміі.

Мезаліт

Разам са знікненнем рэшткаў ледавіка ў Скандынавіі, аднаўленнем лясной зоны, 8500-8300 гадоў да н. э. скончылася ледніковая эпоха (плейстацэн), наступіў сучасны геалагічны перыяд (галацэн). Адбылося змяненне клімату. Ужо не бязмежыя халодныя стэпы ці снегавыя прасторы, а змрочныя спрадвечныя лясы адасаблялі адну абшчыну ад другой. Людзі сяліліся на берагах рэк, займаючы ўжо не асобныя мясціны, а даволі вялікія адрэзкі рачных далін, з высокімі тэрасамі, дзюнападобнымі пясчанымі пагоркамі, марэннымі халмамі, раскіднымі сярод паплавоў.

Нашчадкі верхнепалеалітычных родавых абшчын жылі на паўдневым захадзе (познія стаянкі свідэрскай культуры) і на ўсходзе Беларусі (грэнскія помнікі). Далейшае засяленне адбывалася па рэках, пераважна ў кірунку да поўначы. Стаянкі закладваліся на адлегласці не больш 10-15 км адна ад другой, каб лягчэй падтрымліваць між сабой сувязі.

Ва ўмовах лясной мясцовасці чалавеку даводзілася вырабляць у вялікай колькасці рубячыя прылады працы — сякеры, цяслы, долаты з крэменю, якія насаджваліся на рукаяткі. Пэўныя дасягненні ў вытворчасці прамысловых прылад зрабілі нават невялікія абшчыны адносна самастойнымі. Турбавацца аб крыніцах ежы людзям не даводзілася. З канца палеаліту, і асбліва ў мезаліце, у далінах буйных рэк Беларусі жыло ўжо першае сталае (аўтахтоннае) насельніцтва. Дзякуючы ўдасканаленню паляўнічай зброі, чалавек мог індывідуальна паляваць на дробных жывел і птушак. Яго памочнікам на паляванні стаў сабака — першая адамашненая жывела.

На тэрыторыіі Беларусі ўтварыліся тры вобласці, у якіх вытворчасць крамяневых прылад працы істотныя адрозненні. У заходняй і ўсходняй абласцях макралітычная тэхналогія панавала, вырабляліся грубаабабітыя рубячыя прылады розных тыпаў. На захдзе працягвалася развіцце свідэрскай культуры (яе познія этапы). З цягам часу яна ператварылася ў мясцовую мікрамакралітычную культуру верхняй Прыпяці і Панямоння. На усходзе Беларусі існавала грэнская і склалася сожская (днепра-дзяснінская) культура макралітаў.

Свідэрцы выраблялі прылады працы з вялікіх крамяневых пласцін: наканечнікі стрэл, якія нагадвалі па форме ліст вярбы чаранковыя, канцовыя скрабкі, шматлікія разцы, рубячыя прылады (сякеры, цяслы).

Вобласць паміж Паднапроўем і арэалам свідэрскай культуры займалі плямены з мікралітычнымі вырабамі (Буразь, Хільчыцы Жыткавіцкага, Міраслаўка Бярэзінскага, Ляскавічы, Дарашэвічы Петрыкаўскага , Белая Сарока Нараўлянскага, Ломыш, Масаны, Краснаселле Хойніцкага, Стаўбун Веткаўскага раенаў). Падобных стаянак выяўлена каля 15.

Мезалітычныя стаянкі невялікія, у даўжыню складаюць 50-100м, але есць выключэнні. Звычайна на стаянцы знаходзіліся некалькі круглых або авальных жытлаў па 2-4 м у папярэчніку, якія паглыбляліся ў грунт на 0,4-0,6 м. Вогнішча распальвалася ў ямцы каля сценкі ці пасярэдзіне жытла. Вытворчасць прылад працы адбывалася ў саміх жытлах або ў спецыяльных паглыбленнях, на дне якіх раскладваліся невялікія вогнішчы, мабыць, для асвятлення.

Мезалітычныя культуры адрозніваліся адна ад другой перш за ўсе характарам вытворчасці крамяневых прылад працы — макралітычнай або мікралітычнай, асноўнымі тыпамі пласцінчатых наканечнікаў стрэл, дробных вастрый, трапецый і іншых дэталей складаных вырабаў. На помніках заходняй Беларусі сустракаюцца своасаблівыя — шырокія, кароткія, скошаныя наканечнікі стрэл з пласцін, якія характэрны для арэнбургскай культуры. Мяркуюць, што яна распаўсюдзілася з захаду раней за свідэрскую, а потым злілася з апошняй. Багаты набор крамяневых сякер — грубаабабітых, аднабаковых, з перахопамі для замацавання, трапецападобных, двухбаковаабабітых, авальных таксама сведчыць аб падабенстве мясцовага і паўночна-германскага мезаліту.

Неаліт. Гаспадарчае развіцце

Пачатак яе вызначаецца па-розаму — з распаўсюджання шліхтаваных прылад працы, керамічнай вытворчасці, архаічнага земляробства і жывелагадоўлі. Больш мэтазгодна адлічваць пачатак неаліту ў лясной паласе Еўропы з часоў, калі прысвоцваючая гаспадарка дасягнула максімальнага развіцця. Людзі атрымоўвалі ежы больш, чым неабходна, і таму маглі нарыхтоўваць яе ў запас. Вялікі здабытак чалавека — вольны час — выкарастоўваўся для далейшага удасканалення гаспадаркі побыту і развіцця культуры. Ен навучыўся вырабляць абпальваць гліняны посуд — гэта другая адметная рыса эпохі.

Неаліт пачаўся на Беларусі 4500-4000 гадоў да н. э., у пляменаў, якія жылі ў суседніх З Валынню паўднева-заходніх раенах. Эпоха неаліту на Беларусі — гэта перш за ўсе гісторыя плямен з грабенчатай керамікай. На тэрыторыіі Беларусі ў неаліце існавала вялікая этнічная і культурная супольнасць, у якую ўваходзілі плямены чатырох культур — неманскай, днепра-данецкай, верхнедняпроўскай, нарвенскай.Для культуры характэрны ў асноўным невялікія наземныя жытлы, відаць, авальнай формы з вогнішчамі ў сярэдзіне. Плошча жытлаш 10-13 м2.

Днепра-данецкая культура (4300-2000 гг. да н. э.) мела арэал ва Усходнім Палессі, на ўсход ад Гарыні, уключаючы нізоўя Бярэзіны і Сожа, а таксама сярэдняе Падняпроўе і абшары да р.Данец. У паўднева-усходняй Беларусі вядома да 150 помнікаў. Гліняны посуд звычайна нізкі, шыракагорлы, з высокай канічнай прыдоннай часткай. Вострадонныя гаршкі трэба было ставіць у ямкі або паміж камянямі вогнішча. У познім неаліце паявіліся пасудзіны з плоскім донцам, вырабляліся невялікія кубкі, арнаментаваныя грузікі.

Людзі днепра-данецкай культуры былі высакарослыя, моцныя, доліхацэфалы (дліннагаловыя), з шырокім тварам, тыповыя паўночныя еўрапеоіды.

Верхнядняпроўская (рагачоўская) культура існавала ў басейне Верхняга Дняпра на пошнач ад Іпуці і вусця Бярэзіны, ахоплівала міжрэчча і абшары ў напрамку да Акі і Валдая, яе дата 4000-2000-ыя гады да н. э. На тэрыторыі ўсходняй Беларусі, пераважна ў басейне Сожа, вядома каля 200 стаянак.

Посуд быў даволі высокі з нізкай канічнай або яйкападобнай доннай часткай. Край посуду заставаўся вертыкальным або крыху адгінаўся вонкі. Вышыня звычайна большая за дыяметр, дасягае 35-50 см, сценкі тоўстыя, нехайна загладжаныя. Выкарыстоўвалася многа рознатыповых крамяневых прылад.

Нарвенская культура была распаўсюджана ў поўначнай частцы тэрыторыіі Беларусі. Вытворчасць керамікі — вельмі характэрная прыкмета эпохі неаліту, якая наступіла спачатку на паўдневым захадзе Беларусі. Мясцовыя плямены пад уплывам насельніцтва Валыні і, магчыма, Павіслення, навучыліся вырабляць гліняны посуд. Яны ўдасканалілі спосабы рыбнай лоўлі і палявання, а потым пачалі паступова пераходзіць да вытворчай гаспадаркі — жывелагадоўлі, земляробства. Земляробства прыйшло на тэрыторыю Беларусі ад плямен Балканскага паўвострава, з Дуная і Дняста, праз Валынь. Ім аваладоалі спачатку плямены, якія жылі на паўдневым Захадзе (неманскай культуры) і ў Падгяпроўі (днепра-данецкая культуры).

Да канца эпохі неаліту на тэрыторыіі Беларусі жыло каля 5-6 тысяч — у сярэднім па 10 – 40 чалавек на кожнай з 200 адначасова існаваўшых стаянак (1 чалавек на 30 км2). Трэба падкрэсліць, што былі заселены толькі рачныя даліны больш-менш вялікіх рэк, у пэўных, найбольш зручных мясцінах. На тэрыторыі Беларусі арэалы культур у асноўным супадалі з басейнамі рэк Заходняй Дзвіны(нарвенская), Дняпра (верхнедняпроўская). Прыпяцкае палессе падзялілі дзве культуры — неманская і днепра-данецкая.

Неалітычныя плямены падзяліліся паміж сабой. Гаспадарка адных, хаця і заставалася прысвойваючай, зрабілася высокаспецыялязаванай, засноўвалася на развітым рыбалоўстве. Другія распачалі пераход да прымітыўнага земляробства. На гэтай аснове паглыбляўся буйны грамадскі падзел працы. Усе больш разгортваўся абмен паміж абшчынамі , родамі і нават пляменамі. Нягледзячы на ўсе гаспадарчыя дасягненні і ўдасканаленне сродкаў вытворчасці, прадукцыйнасць працы заставалася недастатковай для таго, каб сям’я магла здабываць сабе ўсе неабходнае. Па-ранейшаму большую частку прадуктаў давалі калектыўныя формы рыбалоўства і палявання. Сям’я магла ашчаджаць нейкую маемасць, ствараць запасы. Тым самым яна паслабляла сваю залежнасць ад абшчыны, рабілася больш трывалай.

Мацярынскі род набыў у неаліце сталыя формы, найвышэйшага развіцця дасягнуў родаплемянны лад. Жонка магла браць за сябе толькі супляменніка. У неаліце асабліва развівалася першая форма ўласнасці — племянная. Кожнае племя займала пэўную тэрыторыю, мела свае рыбалоўчыя і паляўнічыя, а потым і земляробчыя ўчасткі. Усувязі з павялічэннем колькасці насельніцтва частка родаў была нярэдка вымушана аддзяляцца і пераходзіць на новыя месцы. Паступова стваралася група плямен, якія размаўлялі на блізкіх мовах.

Бронзавы век. Рассяленне індаеўрапейцаў

Культура шнуравай керамікі

Каля 200 гадоў да н.э. Пачаўся брогзавы век, спачатку ў паўдневай Беларусі. На паўночную частку ен распаўсюдзіўся некалькі некалькі пазней.

Вельмі важнай рысай бронзавага веку з’яўлялася паўсюднае распаўсюджванне жывелагадоўлі і першабытнага земляробства, прычым удзельная вага жывелагадоўлі была больш значная. Невялікія ўчасткі зямлі апрацоўваліся каменнымі і рогавымі матыкамі. Жалі крамяневымі сярпамі, зерне расціралі з дапамогай ручных зерняцерак. Больш разнастайным па вызначэнню стаў гліняны посуд. Змянілася форма пасудзін. Іх дно было акруглым, затым сплошчаным і, нарэшце, зусім плоскім, што тлумачыцца з’яўленнем ачага з роўным подам і стала. Разам з тым узнікла маемасная няроўнасць, вылучылася рода-племянная знаць.

У бронзавым веку вылучаецца некалькі перыядаў. Сярэдні — прыпадае на прамежак часу 1600-1000 год да н. э. Тэрыторыя Беларусі ўвайшла ў арэал культур шнуравай керамікі, які працягнуўся ад Урала да Рэйна і паўдневай Скандынавіі.

Посуд сярэднядняпроўскай культуры рэзка адрозніваўся ад неалітычнага, рабіўся з шчыльнага глінянага цеста, у якое дамешвалі пясок, кварц. У звычайных гаршках арнаментавалася толькі верхняя частка і шыйка.

Насельніцтва Прыбалтыкі і паўночнв заходніх раенаў Беларусі ў 2200-1800 гг. да н. э. Належала да адной культуры — баявых лодкападобных сякер, якую таксама называюць прыбалтскай, жуцаўскай, або вісланеманскай. Для гэтага адгалінавання культуры шнуравой керамікі былі характэрныя могільнікі, або адзінакавыя пахаванні ў дастаткова глыбокіх ямах. Памершых клалі на бок у скручаным стане. Калі гэта быў мужчына, яго забяспечвалі прыладамі працы і зброяй — свідраванай сякерай, сякерай-клінам, лукам са стрэламі, часам гарпуном, долатам. Пры жанчыне амаль заўседы знаходзяцца каралі-падвескі з бурштыну, зубоў, каменя.

Культура шнуравай керамікі Палесся і Валыні ўсталявалася на паўдневым захадзе Беларусі, Валыні і ў прылеглых раенах Польшчы (па Бугу). На паселішчах выяўлены прамавугольныя двухкамерныя жытлы даўжыней да 12 м пры паглыбленні звыш 1 м, якія размяшчаліся ў 1-2 рады. Дах быў двухсільным, абапіраўся на бакавыя слупы, падлога глінабітная. Вогнішчы былі ў куце кожнай камеры. Больш вывучаны пахаванні пад курганамі, даволі часта групавыя, сямейныя. Пад насыпам і ў самім насыпе — рэшткі вогнішчаў. Інвентар бедны — пасудзіны, некаторыя каменныя прылады, упрыгожванні, зусім рэдкія мэталічныя вырабы.

Сяро рабочага інвентара — крамяневыя сярпы некалькіх тыпаў, дробныя наканечнікі стрэл, трохвугольныя з увагнутай асновай або з чаранкамі, каменныя зерняцеркі, свідраваныя сякеры і сякеры-кліны, ліцейныя формы і ціглі (прыкмета металургіі). Шпількі, бранзалеты, фібулы, кольцы розных тыпаў дапаўнялі вопратку. Насельніцтва разводзіла буйную і дробную рагатую жывелу, коней, свіней, займалася земляробствам.

Стражытныя плямены

У бронзавым веку адбывалася пранікненне плямен з культурамі шнуравой керамікі ў вобласць, якая была па-ранейшаму занята неалітычнымі пляменамі. Спярша яны накіроўваліся ў Прыбалтыку, Панямонне, а пазней, каля 2 тысяч год да н. э. — у верхняе Падняпроўе, непасрэдна з Валыні — у паўднева-заходнія раены Беларусі.

У адрозненні ад аселага неалітычнага насельніцтва плямены культур шнуравой керамікі былі больш рухомымі. Іх спосаб гаспадарання — у асноўным жывелагадоўля — рэзка адрозніваўся ад прысвойваючай гаспадаркі (рыбалоўства) мясцовых жыхароў, таму карэнныя супярэчнасці паміж імі развіцця не атрымалі.

Упершыню ў 1500-2000 гг. да н. э. уся паўдневая Беларусь была аб’яднана адной, тшцінецкай культурай ( і яе разнавіднасцямі — сосніцкай, камароўскай, лебядоўскай), якая займала абшары ад Польшчы да басейна Дзясны. Павялічэнне колькасці насельніцтва і статкаў, адначасовае пагаршэнне ўмоў для жывелагадоўлі прымушалі плямены перасяляцца на новыя землі. Такія вандроўкі (міграцыі) адбываліся хвалямі. Разрастанне і цеснае ўзаемадзеянне плямен у бронзавым веку адбывалася на фоне больш глыбіннага працэсу, узнікнення маемаснай няроўнасці паміж супляменнікамі (сем’мі), родамі і пляменамі. Мацярынска-родавыя адносіны былі выціснуты патрыярхальнымі, шлюбы з чужаземцамі паялічвалі разнастайнасць антрапалагічных тыпаў, узбагачалі генафонд, судзейнічалі паяўленню пакаленняў, больш здатных для паскоранага развіцця.

У народднай культуры беларусаў захаваліся некаторыя ўяўленні, характэрныя для мацярынска-родавага ладу, татэмізму. Многа стражытных рысаў у “каравацным” вясельным абрадзе. Значную ролю адыгрываюць жывелы — дзеючыя асобы фальклору: пярэваратні, буслы, мядзведзі... Вытокі геамітрычных арнаментаў легка прасачыць сярод узораў неалітычнага посуду.

Жалезны век. Балты і славяне

Майстры-металургі

Пачатак жалезнага веку звязаны з асваеннем людзьмі спосабаў атрымання жалеза і вырабу з яго разнастайных рэчаў для гаспадаркі, побыту і ваеннай справы. Здабываць жалеза на тэрыторыіі Беларусі людзі пачалі ў 700-600-я гады да н. э., а ў паўночнай яяе частцы, на тры-чатыры стагоддзі пазней. Яны маглі самі вынайсці спосабы яго здабычы або запазычыць гэта ў суседзяў.

Узровень развіцця вытворчых сіл і грамадства прынята параноўваць з еўрапейскім Гальштатам — перыядам ранняга жалезнага веку (900—400-я гг.да н. э.), які змяніўся Латэнам, што існаваў да пачатку нашай эры. Старажытныя майстры-металургі не маглі атрымаць такой высокай тэмпературы, пры якой плавіцца жалеза. Аднак яны вынайшлі больш просты спосаб здабываць яго з балотных руд. Балотную руду “варылі” ў пячах-домніцах. Такая печ рабілася з гліны і мелу ў папярэчніку 0,5 м. Ля самага дна знаходзіліся адтуліны, куды ўстаўляліся гліняныя трубкі — соплы. У прымітыўную домніцу засыпалі пластамі драўляны вугаль і згадзя раздробленую балотную руду. Вугаль падпальвалі і праз соплы ўдзіламі халоднае “сырое” паветра. Пагэтаму працэс, які адбываўся ў печы, даследчыкі называюць сырадутным.

Многія каменныя і бронзавыя прылады працы ў жалезным веку былі заменены жалезнымі. З дапамогай жалезнай сякеры можна было ачышчаць ад лесу значныя дзялянкі, якія былі неабходны для падсечнай (ляднай) сістэмы земляробства, характэрнай для ранняга жалезнага веку ў лясной паласе. Ссечаныя дрэвы спальвалі і попелам угнойвалі глебу. У яе высявалі зерне і баранавалі “сукаваткай”, якую рабілі з верхавіны дрэва. Вырошчвалі проса, пшаніцу, бабы. Калі ўраджай рэзка зніжаўся, дзялянку пакідалі і пераходзілі на іншую, загадзя падрыхтавану. Кінутае поле зарастала хмызняком і травой, станавілася “лядай”. Ляднае земляробства паступова ператварылася ў галоўны занятак старажытных плямен. Развіцце земляробства павысіла гаспадарчае значэнне жывелагадоўлі (гадавалі рабочую жывелу).

Жалеза з’яўлялася асноўным матэрыялам, з якога выраблялі зброю — наканечнікі стрэл і дзідаў (коп’яў), баявыя сякеры, нажы ды шмат што іншае. З дапамогай жалезных сякер і цяслаў уводзілі больш трывалыя, чым раней, жылыя і гаспадарчыя пабудовы. Жалезныя прылады працы забяспечылі далейшае развіцце іншых галін хатняга рамяства — апрацоўку дрэва, косці і рога жывел. Значнага развіцця дасягнула апрацоўка бронзы і іншых каляровых металаў, з якіх звычайна выраблялі ўпрыгожанні.

Разлажэнне першабытнаабшчынных адносін, сутычкі паміж родамі і пляменамі знайшлі адлюстраванне ў характары ўмацаваных паселкаў, рэшткі якіх называюцца гарадзішчамі. Побач з многімі гарадзішчамі знаходзіліся неўмацаваныя селішчы, на якіх жыла большасць мясцовых жыхароў. У час небяспекі яны знаходзілі прытулак за равамі і валамі гарадзішчаў.

Археалагічныя культуры ранняга жалезнага веку

У раннім жалезным веку на тэрыторыіі Беларусі знаходзіліся некалькі вялікіх груп плямен са сваімі асобнымі прыкметамі матэрыяльнай культуры і рытуалам пахавання. Паўдневую Беларусь засялілі плямены мілаградскай і паморскай культур. У сярэдняй і паўночнай частцы рэспублікі была пашырана культура штрыхаванай керамікі і днепра-дзвінская.

Мілаградская культура належала пляменам ранняга жалезнага веку, якія ў 7-3 стст. Да н. э. Жылі ў Сярэднім і Верхнім Паднапроўі на тэрыторыіі сучасных Гомельскай, Магілеўскай, усходзе Брэсцкай, поўдні Мінскай абласцей, поўначы Украіны. Насельніцтва жыло на гарадзішчах і неўмацаваных паселішчах. Мілаградцы карысталіся дзідамі ды стрэламі з жалезнымі наканечнікамі, жалезнымі сякерамі, сярпамі, нажамі і нават брытвамі. Шматлікія віды ўпрыгожанняў звязаны з адзеннем. У асобных мясцовасцях насілі маніста з прывазных шкляных пацерак. Посуд у плямен мілаградскай культуры кругладонны, верхняя частка якога арнаментавалася ямкамі, насечкамі, зашчыпамі. Памершых плямены мілаградскай культуры хавалі на бескурганных могільніках каля гарадзішчаў (даследавана 150 пахаванняў). На раннім этапе бытавалі абрады трупапалажэння і трупаспалення. Вядомы пахаванні ў курганах. Мілаградская культура існавала да рубяжа нашай эры і на познім этапе суіснавала з зарубінецкай культурай.

З канца першага тысячагоддзя да н. э. у Верхнім і Сярэднім Падняпроўі, там, дзе раней знаходзіўся асноўны арэал мілаградскай культуры, склалася зарубінецкая культура, пляменам якой належыць значная роля ў гісторыі насельніцтва ранняга жалезнага веку. Зарубінецкая культура была пашырана ў межах Гомельскай, Магілеўскай, часткі Брэсцкай, Менскай абласцей.

У пачатковы перыяд існавання зарубінецкай культуры асноўным тыпам пасяленняў былі гарадзішчы. Каля гарадзішчаў узніклі селішчы і бескурганныя могільнікі. На кожным зарубенецкім паселішчы выяўляюцца прыкметы здабычы і апрацоўкі жалеза. Упрыгожанні з бронзы таксама рабілі на месцы, што пацвярджаюць гліняныя тыглі для плаўкі каляровых металаў, формы, у якіх адлівалі вырабы. Сярод глінянага посуду вылучаюцца тры групы: кухонныя гаршкі, міскі ды невялікія кубкі з ручкамі.

Заключэнне

Разгледжаная вышэй эпоха старажытнага грамадства ў гісторыі Беларусі змяняецца, як і ў краінах Заходняй і Сярэдняй Еўропы, сярэднявеччам , якое мае свой ранні перыяд. У сваю чаргу беларускае ранняе сярэднявечча падзяляецца на два этапы: балцка-славянскі, калі славяне рассялялі на землях сярод балціх абарыгенаў, і полацкі. У полацкі перыяд у гісторыіі Беларусі адбываўся пераход да класавага грамадства і Полацкае княства з’ўлялася вытокам беларускай дзяржаўнасці.

Літаратура

1.                 Нарысы гісторыі Беларусі. У 2-х частках — Мн. 1994г., частка 1.

2.                 Гісторыя Беларусі. У 2-х частках. Пад рэдакцыяй Я.К. Новіка, П.С. Марцуля.